Środki przymusu bezpośredniego – kiedy można użyć

Środki przymusu bezpośredniego to narzędzia, po które może sięgać  policja i wojsko oraz inne służby mundurowe w sytuacjach zagrożenia. Ich zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa, a ich niewłaściwe użycie może prowadzić do poważnych konsekwencji. W tym artykule przeczytasz, jakie są zasady stosowania środków przymusu bezpośredniego. Kiedy służby mundurowe mogą użyć siły i jakie są konsekwencje nadużycia środków przymusu bezpośredniego.

Środki przymusu bezpośredniego – definicja i ustawa

Podstawą prawną regulującą zasady stosowania środków przymusu bezpośredniego w Polsce jest ustawa z dnia 24 maja 2013 roku o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej. Przepisy ustawy określają m.in., czym są środki przymusu bezpośredniego i zasady użycia tych środków przez funkcjonariuszy służb mundurowych oraz osoby cywilne do tego uprawnione takie jak profesjonalni agenci ochrony.

Zgodnie z ustawą środki przymusu bezpośredniego to środki stosowane przez uprawnione do tego osoby, w celu zapewnienia porządku publicznego, ochrony zdrowia i życia oraz zapobiegania przestępstwom.

Osoby uprawnione do zastosowania środków przymusu bezpośredniego muszą przestrzegać następujących zasad:

  • Zasada subsydiarności (konieczności) – Środki przymusu bezpośredniego mogą być stosowane tylko wtedy, gdy inne, łagodniejsze środki zawiodły. Subsydiarność nakłada obowiązek wcześniejszego wykorzystania działań prewencyjnych i deeskalacyjnych.
  • Zasada proporcjonalności – Każdy środek przymusu bezpośredniego musi być zastosowany adekwatnie do zagrożenia. Funkcjonariusze są zobowiązani do wyboru najłagodniejszych dostępnych metod, zanim sięgną po bardziej restrykcyjne środki.
  • Zasada celowości – Każde użycie środków przymusu bezpośredniego musi mieć na celu osiągnięcie konkretnego rezultatu, takiego jak unieszkodliwienie osoby stwarzającej zagrożenie, powstrzymanie przestępstwa lub ochrona zdrowia i życia innych osób.

Kto i kiedy ma prawo do użycia środków przymusu bezpośredniego

W polskim prawie ściśle określono, kto ma prawo do stosowania środków przymusu bezpośredniego oraz broni palnej. Uprawnienia te przysługują zarówno funkcjonariuszom służb państwowych, jak i określonym grupom zawodowym działającym w specjalnych warunkach, takim jak pracownicy ochrony osób i mienia. Do najważniejszych służb mogących stosować środki przymusu bezpośredniego należą:

  • Funkcjonariusze Policji – Policja ma najszersze uprawnienia do stosowania środków przymusu bezpośredniego. Funkcjonariusze Policji stosują różnorodne środki przymusu podczas codziennych działań związanych z ochroną porządku publicznego, prewencją i interwencjami w sytuacjach zagrożenia życia i zdrowia obywateli. Policjanci mogą używać siły fizycznej, pałek służbowych, kajdanek, paralizatorów, a w sytuacjach ostatecznych również broni palnej.
  • Żołnierze – Żandarmeria Wojskowa odpowiada za porządek i dyscyplinę w siłach zbrojnych i może używać środków przymusu bezpośredniego wobec osób naruszających prawo wojskowe oraz w sytuacjach, gdy zagraża to bezpieczeństwu sił zbrojnych lub porządkowi publicznemu. Ponadto, w ramach obrony kraju, takie prawo mają żołnierze Służby Wywiadu i Kontrwywiadu Wojskowego.
  • Straż Graniczna – Funkcjonariusze mogą korzystać z podobnych narzędzi jak policja, szczególnie podczas interwencji na przejściach granicznych, a także w przypadkach przemytu czy prób nielegalnego przekraczania granicy.
  • Funkcjonariusze Służby Więziennej – Służba Więzienna ma prawo stosować środki przymusu bezpośredniego w jednostkach penitencjarnych, aby zapewnić porządek, bezpieczeństwo personelu i samych osadzonych.
  • Pracownicy ochrony – Cywilni  pracownicy ochrony są uprawnieni do użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej na podstawie przepisów ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. z 2021 r. poz. 1995);

Dodatkowo prawo użycia środków przymusu bezpośredniego w ramach swoich kompetencji mają także funkcjonariusze Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu, Służby Celno-Skarbowej, CBA, Straży Ochrony Kolei, Straży Marszałkowskiej oraz innych służb ochrony państwowej.

Rodzaje środków przymusu bezpośredniego

Według ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej środki te można podzielić na kilka podstawowych kategorii, do których należą:

  • Fizyczne środki przymusu – W tej grupie znajduje się użycie siły fizycznej, chwytanie, obezwładnianie, techniki interwencyjne, które mają na celu unieszkodliwienie osoby stwarzającej zagrożenie. Fizyczne środki przymusu bezpośredniego są stosowane najczęściej w przypadkach, gdy konieczna jest szybka i skuteczna interwencja. 
  • Środki ograniczające ruch – Oprócz kajdanek, do tej grupy zaliczają się również kaftan bezpieczeństwa, pas obezwładniający oraz siatka obezwładniająca, które mają na celu całkowite unieruchomienie niebezpiecznej osoby.
  • Środki techniczne – Do tej grupy zaliczają się pałki, kaski zabezpieczające, wodne środki obezwładniające, a także psy i konie służbowe, które są wykorzystywane do przywracania porządku publicznego lub podczas pościgu.
  • Chemiczne środki obezwładniające – Zalicza się do nich ręczne i plecakowe miotacze substancji obezwładniających, granaty łzawiące oraz inne środki chemiczne, które służą głównie do rozpraszania tłumu lub obezwładniania.
  • Środki elektryczne i niepenetracyjne – W tej grupie są takie przedmioty jak paralizatory. oraz pociski niepenetracyjne, stosowane w sytuacjach, gdy konieczne jest obezwładnienie osoby bez powodowania trwałych obrażeń.
  • Izolacja – Do środków przymusu bezpośredniego należą również środki takie jak cela zabezpieczająca, izba izolacyjna czy pokój izolacyjny, które służą odseparowaniu osoby niebezpiecznej od innych.
  • Środki do zatrzymywania pojazdów – W celu unieruchamiania pojazdów mechanicznych używa się kolczatek drogowych.
  • Środki do pokonywania przeszkód – Ta kategoria obejmuje materiały wybuchowe oraz inne urządzenia przeznaczone do pokonywania zamknięć budowlanych lub innych barier.
  • Broń palna – To najbardziej restrykcyjny środek przymusu bezpośredniego, który może być użyty wyłącznie w sytuacjach, gdy istnieje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia, a inne metody działania okazały się nieskuteczne. Zgodnie z prawem użycie broni palnej przez policję musi być ostatecznością. Każde użycie broni palnej musi być dokładnie udokumentowane i uzasadnione, a funkcjonariusze ponoszą odpowiedzialność za jej wykorzystanie.

Konsekwencje niewłaściwego użycia środków przymusu bezpośredniego

Polskie prawo jasno określa, że funkcjonariusze muszą stosować te środki zgodnie z zasadami proporcjonalności i konieczności. Wszystkie te działania muszą być zgodne z międzynarodowymi standardami dotyczącymi ochrony praw człowieka. Funkcjonariusze są zobowiązani do poszanowania godności ludzkiej oraz unikania działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia podstawowych praw obywatelskich.

Każde użycie środków przymusu bezpośredniego powinno być dokładnie monitorowane, aby zapobiegać ewentualnym nadużyciom oraz chronić prawa osób, wobec których są one stosowane. Niewłaściwe użycie środków przymusu bezpośredniego wiąże się z poważnymi konsekwencjami dla funkcjonariuszy. W przypadku przekroczenia uprawnień mogą oni zostać pociągnięci do odpowiedzialności karnej, co może grozić oskarżeniami o nadużycie siły, a nawet karą pozbawienia wolności.

Poza odpowiedzialnością karną i cywilną funkcjonariusze mogą również zostać ukarani dyscyplinarnie. Może to obejmować zawieszenie w obowiązkach, degradację, a nawet zwolnienie ze służby. Postępowania dyscyplinarne są przeprowadzane wewnątrz służb i mają na celu ocenę, czy funkcjonariusz działał zgodnie z przepisami oraz procedurami obowiązującymi w danej jednostce.

Dodatkowo, osoby poszkodowane mogą wnieść pozwy cywilne o odszkodowanie za szkody, które wynikły z niewłaściwego działania funkcjonariuszy. Takie pozwy mogą obejmować zarówno rekompensatę za obrażenia fizyczne, jak i za straty moralne.

Podsumowując, środki przymusu bezpośredniego to niezbędne narzędzia w pracy służb mundurowych, takich jak policja, wojsko oraz pracownicy ochrony.  Ważne jest, że środki przymusu bezpośredniego, do których zalicza się m.in. stosowanie siły fizycznej oraz użycie broni palnej, mogą być używane tylko wtedy, gdy inne łagodniejsze metody okazały się nieskuteczne. Polskie prawo jasno określa kiedy można użyć środki ochrony koniecznej.

Ponadto warto pamiętać, że niewłaściwe użycie środków przymusu bezpośredniego niesie za sobą poważne konsekwencje, zarówno prawne, jak i zawodowe. Ochrona praw człowieka i poszanowanie godności ludzkiej są fundamentalnymi wartościami, których naruszenie może skutkować odpowiedzialnością karną, cywilną oraz dyscyplinarną dla funkcjonariuszy.ń